Năm 2019, bên cạnh bảo đảm an ninh lương thực trong nước và đóng góp cho những điểm sáng của bức tranh xuất khẩu (XK), công tác XK gạo bên cạnh duy trì “phong độ” vốn có từ nhiều năm qua đã để lại nhiều bài học thành công, đặc biệt là sự phối hợp, song hành giữa cơ quan quản lý nhà nước mà trực tiếp là Bộ Công Thương và các doah nghiệp tham gia xuất khẩu gạo.

Gỡ vướng ở thị trường Philippines

Số liệu cho thấy năm 2019, trong bối cảnh hoàn toàn không thuận lợi, Việt Nam đã XK được 6,3 triệu tấn, đạt kim ngạch 2,7 tỷ USD. Một trong những thành công đáng kể nhất là các cơ quan quản lý của Việt Nam trực tiếp là Bộ Công Thương bằng các nỗ lực đã giải được bài toán thị trường tại Philippines.

Theo đó ngày 11/9/2019, Bộ Nông nghiệp Philippines khởi xướng điều tra vụ việc với lý do nhập khẩu gạo gia tăng đột biến gây thiệt hại nghiêm trọng cho nông dân Philippines, trong đó có gạo đến từ Việt Nam.

Giữa lúc đó, những dự báo ngay từ đầu năm lại cho thấy, thị trường xuất khẩu năm 2019 sẽ là một năm hết sức khó khăn, thậm chí là có thể xuất hiện nhiều gam màu xám. Nếu động thái này tại thị trường Philippines trở thành hiện thực, sẽ là điều hết sức bất lợi cho gạo xuất khẩu Việt Nam

Ngay sau khi nhận được thông báo của Philippines về việc khởi xướng điều tra, lãnh đạo Bộ Công Thương cùng các đơn vị chức năng đã chủ động cung cấp thông tin, khẩn trương trao đổi, làm việc với Hiệp hội Lương thực Việt Nam, các bộ, ngành liên quan để xây dựng phương án xử lý vụ việc, báo cáo Thủ tướng Chính phủ.

Ngay trong tháng 9/2019, Bộ Công Thương có phái đoàn do Thứ trưởng Trần Quốc Khánh dẫn đầu đã sang và trực tiếp làm việc với một số cơ quan có liên quan của Philippines như Bộ Nông nghiệp, Bộ Công Thương, Ủy ban Thuế quan để bày tỏ quan điểm, ý kiến của Việt Nam đối với vụ việc.

Trên cơ sở các buổi làm việc nói trên, đúng một tháng sau đó, ngày 11/10/2019, Bộ Nông nghiệp Philippines (DA) đã thông báo cho Việt Nam, đồng thời ra thông báo công khai chấm dứt điều tra sơ bộ về việc áp dụng biện pháp tự vệ toàn cầu đối với sản phẩm gạo nhập khẩu vào Philippines. Điều này có nghĩa là các doanh nghiệp Việt Nam, trong thời gian trước mắt, có thể tiếp tục XK gạo sang Philippines theo cơ chế hiện hành của nước này.

Bộ Công Thương vẫn tiếp tục phối hợp với Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Hiệp hội Lương thực Việt Nam theo dõi sát tình hình để kịp thời ứng phó khi có tình huống mới phát sinh.

Những quyết sách kịp thời

Ngay từ đầu năm 2019, đã xuất hiện nhiều tín hiệu bất lợi cho XK gạo, trong đó đáng lưu tâm nhất là Trung Quốc - một thị trường chủ lực của Việt Nam mua nhỏ giọt, các thị trường khác hầu như không có tín hiệu khả quan nào. Trước tình hình này, Bộ Công Thương đã chủ động bám sát diễn biến thị trường, chủ động các giải pháp điều hành cũng như hỗ trợ các doanh nghiệp XK gạo theo hướng mở. Theo đó, tự do hóa thị trường tập trung, không quản lý đầu mối, các doanh nghiệp có khả năng đáp ứng yêu cầu đều có thể tham gia XK bình thường. Về mặt chính sách, đã chủ động “mở” sớm Nghị định số 107/2018/NĐ-CP về kinh doanh XK gạo.

Đặc biệt, Bộ Công Thương đã tổ chức hội nghị nhằm chủ động tháo gỡ các khó khăn cho doanh nghiệp XK gạo cả nước nhằm sơ kết tình hình cũng như nhận diện các khó khăn, thuận lợi, từ đó đưa ra giải pháp thúc đẩy XK gạo.

Theo các chuyên gia, những năm gần đây, nhiều nước tiêu dùng, nhập khẩu gạo đã có sự thay đổi sâu sắc về chính sách đối với mặt hàng lúa gạo như: thực hiện thuế hóa mặt hàng gạo; thay đổi phương thức nhập khẩu gạo, cho phép nhiều nguồn cung tham gia các đợt thầu G2P để có nguồn cung gạo với giá cạnh tranh và chất lượng cao hơn. Cùng đó, các nước nhập khẩu cũng nỗ lực nâng cao năng lực sản xuất trong nước hướng đến tự chủ về lương thực. Các nước sản xuất tập trung tận dụng lợi thế về điều kiện tự nhiên, đất đai, khí hậu, điều kiện canh tác để sản xuất gạo có chất lượng và thương hiệu.

Trước xu thế đó, Chính phủ, Bộ Công Thương và các bộ, ngành liên quan đã nỗ lực triển khai các biện pháp, giải pháp nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của mặt hàng gạo Việt Nam, mở rộng thị trường XK, góp phần tiêu thụ hết lúa gạo cho người nông dân. Những chính sách lớn đã được ban hành là: Chiến lược phát triển thị trường XK gạo của Việt Nam giai đoạn 2017-2020, định hướng đến năm 2030; Đề án tái cơ cấu ngành lúa gạo Việt Nam đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030; Đề án phát triển thương hiệu gạo Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 và Nghị định quy định về kinh doanh XK gạo.

Đặc biệt ngày 15/8/2018, Nghị định số 107/2018/NĐ-CP về kinh doanh XK gạo được ban hành thay thế Nghị định số 109/2010/NĐ-CP. Có thể nói Nghị định 107 thể hiện tư duy quản lý mới theo hướng giảm đáng kể chi phí gia nhập thị trường cho thương nhân, tạo động lực giải phóng mạnh mẽ năng lực kinh doanh thương mại, năng lực thị trường, thúc đẩy tiêu thụ, XK thóc, gạo hàng hóa cho người nông dân.

Nghị định số 107/2018/NĐ-CP bổ sung, điều chỉnh nhiều quy định về hợp đồng tập trung, góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả các quy định về cơ chế hợp đồng tập trung, thúc đẩy XK gạo.